آیا امواج مایکروویو برای انسان زیان آور است؟

استفاده از مایکروفر ویا اجاق مایکروویو از دهه هشتاد در ایران رواج بسیار بالایی پیدا کرده است و با گذشت زمان و پیشرفت صنایع انواع مختلف و جدیدی از فر ها به بازار آمد؛ برخی از آن ها مثل سولاردام چند کاره هستند و خدمات مختلفی را در کنار هم ارائه می دهند.
با اینکه کار کردن با دستگاه های مایکروفر و کلا اجاق های مایکروویو بسیار راحت و سریع است، شایعات زیادی در مورد خطرات استفاده از مایکروفر منتشر شده است. اینکه امواج مایکروویو برای بدن انسان مضر است یا خیر فقط بخشی از مسائل جنجال برانگیز برای شرکت های بزرگ دنیاست، و یا اینکه امواج تولید شده توسط مایکروفر (ریز موج ها یا مایکروویو) باعث افزایش یا کاهش ارزش غذایی مواد غذایی می شوند تردید هایی به همراه داشته است. در این مقاله مطالب ارائه شده را در کنار هم مقایسه می کنیم و درستی و نادرستی هر یک از این نظریه ها را در مورد امواج مایکروویو بررسی می کنیم.

مایکروویو با استفاده از امواج الکترو مغناطیسی غذا را گرم می کند. این امواج ابتدا بر مولکول های قطبی مثل آب اثر گذاشته و باعث لرزش و ارتعاش این مولکول ها می شود و به سرعت انرژی گرمایی تولید می کند. این اتفاقات در ابعاد ملکولی در درون غذا رخ می دهد؛ همان طور که دست زدن یا کوبیدن میخ با چکش باعث ایجاد گرما میشود، برخورد ملکول ها نیز باعث تولید انرژی گرمایی می شود. در نهایت از این طریق غذای شما توسط دستگاه مایکروفر و با امواج مایکروویو گرم شده و یا پخته میشود.

مقالات و نشریات مختلفی درباره مضرات و مزایای امواج مایکروویو منتشر شده اند. در بین مقالات منتشر شده دو دستگی واضحی وجود دارند. بخش قریب به اتفاقی از مقالات (از جمله مقالات سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA)) با بررسی و ذکر نکات ایمنی و توضیحات تکمیلی درنهایت بیان می کنند که در صورت رعایت نکات ایمنی و استاندارد های جهانی، استفاده از اجاق های مایکروویو تهدیدی برای سلامتی ایجاد نمی کنند.
دسته دیگری از مقالات بر این باورند که با اینکه ریزموج ها قدرت و نفوذ اشعه گاما و ایکس را ندارند ولی در طولانی مدت و در شدت های بالا میتوانند برای بدن انسان مشکلاتی را ایجاد کنند. در ادامه نظریات مختلف را در مورد تاثیرات مایکروویو بر روی سلامتی انسان ارزیابی می کنیم و در بخش های مختلف صحت آن ها را می سنجیم.

در ابتدا بهتر است با امواج الکترومغناطیسی بیشتر آشنا شویم. این امواج طیف گسترده ای از امواج رادیویی تا پرتوهای گامای را در بر می گیرد و چشم انسان فقط می تواند قسمت کوچکی از این طیف به نام نور مرئی را تشخیص دهد.
اما درمورد نوع امواجی که مایکروفر تولید می کند باید گفت که این امواج در دسته ریز موج ها (مایکروویو ها) قرار می گیرند. ریز موج ها اساسا از امواج ایکس و گاما بسیار ضعیف تر هستند و بر خلاف تصور عموم مردم اثرات منفی اشعه ایکس یا فرابفنش را ندارند و باعث رادیواکتیو شدن غذا ها نمی شوند. تابشی که از مایکروفر ساطع می شود غیر یونیزه است (مشابه امواج رادیویی و نور مرئی) و انرژی کافی برای بیرون راندن الکترون ها از اتم ها را ندارد پس قدرت ایجاد تغییر ناگهانی در ساختار ملکول ها و ایجاد جهش را ندارند. البته این به معنی بی خطر بودن امواج مایکروفر و مایکروویو نیست.

یکی از نظرات منتقدان به استفاده از اجاق های مایکروویو که بر چندین مقاله مستند است بدین شرح است:
دکتر مگدا هاواس ، دانشیار مطالعات محیطی و منابع دانشگاه ترنت میگوید: وقتی از تأثیرات بیولوژیکی فرکانس های الکترومغناطیسی غیر یونیزه کننده که حاصل استفاده از برق، وسایل الکترونیکی و… صحبت میشود، بسیاری از افراد بیان میکنند چون امواج غیر یونیزه کننده (NIR) فاقد انرژی لازم برای شکستن پیوند های شیمیایی است پس نمی توانند سرطان زا باشند. این مفهوم بر اساس یک فرض نادرست بنا شده است. درست است که این امواج نمی تواند با افزایش تولید رادیکال های آزاد باعث ایجاد سرطان شوند؛ ولی میتوانند با تداخل در مکانیسم های آنتی اکسیدانی و فعالیت های کاهش دهنده رادیکال های آزاد در بروز سرطان موثر باشند. پس فقط مکانیسم اثر آن ها متفاوت است ولی نتیجه یکسان خواهد بود. قرار گرفتن در طولانی مدت و در شدت های بالا در معرض امواج NIR اثراتی شبیه به استرس اکسیداتیو ایجاد میکند که منجر به آسیب سلولی از جمله سرطان می شود.

با این حال اکثر مقالات بیان میکنند که سرطان زا بودن این امواج در طولانی مدت اثبات نشده اند. و مدعی این هستند که به طور کلی صدمات ناشی از تابش امواج مایکروویو در اثر بیش از حد قرار گرفتن در معرض اشعه مایکروویو ایجاد میشوند که در حال عادی امکان پذیر نیست؛ به طور مثال عدم کیفیت صفحه های محافظ فلزی، وجود شکاف هایی در بدنه مایکروفر و یا نزدیک کردن و چسباندن سر به درب مایکروفر میتواند از عوامل رخ دادن اینگونه اتفاقات باشد. همچنین در مورد اثرات مایکروویو بر مواد مغذی، در مقالاتی که اخیرا منتشر شده است اثرات مثبت استفاده از مایکروفر را بیشتر از اثرات منفی آن گزارش داده اند.

در ادامه نگاهی اجمالی به بخش های مشترک این مقاله ها خواهیم انداخت:

امواج مایکروویو همان طور که غذا را گرم می کند می تواند بافت بدن را نیز تحت تاثیر قرار داده و گرم کند. امواج مایکروویو می توانند باعث سوختگی در بدن انسان شوند. بیشترین آسیب ناشی از امواج مایکروویو در چشم ها و بیضه ها دیده میشود، زیرا در برابر گرم شدن بسیار آسیب پذیر هستند و عروق خونی کافی برای کاهش دمای زیاد خودشان ندارند. عدسی چشم در برابر گرما حساس است و قرار گرفتن در معرض امواج الکترومغناطیس شدید می تواند باعث آب مروارید شود. دقت کنید که این عوارض در اثر بی احتیاطی کار با دستگاه مایکروویو به وجود می آیند و در صورت رعایت جوانب احتیاط می توان از بروز این آسیب ها جلوگیری کرد.
بیشتر آسیب های گزارش شده مربوط به اجاق های مایکروویو یا مایکروفر ها در اثر سوختگی ناشی از تماس با ظروف داغ و انفجار ظروف مایعات در اثر حرارت بیش از حد بوده است، البته موارد نادری از آسیب های ناشی از سوختگی در اثر تابش امواج الکترومغناطیس وجود داشته که مربوط به شرایط غیرمعمول یا سرویس دهی نامناسب و یا دستگاه مایکروویو غیر استاندارد بوده است.

بعضی از مواد مغذی وقتی در معرض گرما قرار بگیرند (صرف نظر از شیوه گرم شدن) تجزیه می شوند.
عامل اصلی که در حفظ ارزش غذایی تاثیر می گذارد روش پخت غذا است. به طور مثال پختن سبزیجات باعث کاهش ارزش غذایی آن ها میشود. زیرا مواد مغذی از سبزیجات به آب وارد می شوند و ما بعد از پخت و پز آب قابلمه را دور می ریزیم. کلم بروکلی آب پز گلوکوزینولات خود را از دست می دهد، این ترکیب حاوی گوگرد است به سبزیجات خاصیت ضد سرطانی می دهد. در حالی که کلم بروکلی بخار پز شده یا پخته شده در مایکروفر میزان گلوکوزینولات بیشتری دارد. پس از بعضی جهات استفاده از مایکروفر و یا بخار پز کردن به صرفه تر است. ویتامین ث هم یکی دیگر از موادی است که اگر به مدت زیادی در معرض حرارت قرار گیرد از بین میرود. اما برخی از منابع ذکر کرده اند که باتوجه به زمان کم پخت غذا با امواج مایکروویو، پخت و پز با مایکروفر در حفظ ویتامین C و سایر مواد مغذی که هنگام گرم شدن از بین می روند مناسب تر است.

قابل ذکر است که استفاده از مایکروفر هایی که صفحه چرخان ندارند از لحاظ از بین بردن میکروارگانیسم ها نا مناسب است. زیرا دمای قسمتی از غذا که بیشتر در معرض امواج مایکروویو قرار می گیرد بالا می رود و دمای بخش دیگر که در معرض امواج نیست کمتر افزایش می یابد. این نقطه ضعف مایکروفر های قدیمی باعث میشد که میکروارگانیسم های مواد غذایی به طور کامل نابود نشوند و افراد زیادی به دلیل مسمومیت های غذایی به بیمارستان ها مراجعه می کردند.
علاوه بر مدت زمان پخت، دمای پخت در مایکروفر هم تاثیر زیادی در حفظ ارزش غذایی دارد، دمای پخت تاثیر به سزایی در از بین بردن میکروارگانیسم ها دارد اما از طرفی دمای بالایی که در اثر امواج مایکروویو ایجاد می شود می تواند به مواد مغذی نیز صدمه بزند.

در یکی از آزمایشات انجام شده مایکروویو ۹۷٪ آنتی اکسیدان های فلاونوئید را از بین برد، در حالی که جوشاندن فقط ۶۶٪ از آنتی اکسیدان های فلاونوئید موجود در کلم بروکلی را از بین می برد.

البته با توجه به نوع ماده غذایی، توصیه هایی در مورد نحوه طبخ یا گرم کردن آن ها منتشر می شود. به طور مثال گرم کردن شیر انسان در مایکروویو توصیه نمی شود زیرا می تواند به عوامل ضد باکتری در شیر آسیب برساند و آن ها را از بین ببرد.

در برخی از غذا ها هنگام پخته شدن ترکیبات مضری به نام نیتروزامین تشکیل می شود. این ترکیبات هنگامی ایجاد می شوند که نیتریت های موجود در غذا بیش از حد گرم شوند. برخی از منابع ذکر کرده اند که استفاده از مایکروفر برای طبخ غذا تولید اینگونه مواد مضر را کمتر می کند.

با استناد به این داده ها برخی معتقدند که مایکروویو به طور کلی مواد مغذی موجود در غذا ها را را بهتر از سایر روش ها حفظ می کند و میتوان گفت مایکروویو با اکثر معیارها های حفظ ارزش غذایی مطابقت دارد.
اما در مقابل این ادعا، دانشمندان منتقد در مقابل معتقدند که پخت و گرم کردن غذا با مایکروفر میتواند ترکیبات غذا را تحت تاثیر قرار دهد و مواد مغذی آن را کاهش دهد. به طور مثال در آزمایشت انجام شده مشخص شد، برخی از ترکیبات آنتی اکسیدانی در سیر فقط با ۱ دقیقه حرارت مایکروویو از بین روند، در حالی که همین ترکیبات تحمل ۴۵ دقیقه حرارت دیدن در فر معمولی را دارند.

اگر بخواهیم نظر جامعی درمورد تاثیرات مایکروفر بر مواد مغذی بدهیم باید گفت که مایکروفر محاسن و مضرات خود را دارد که به عوامل مختلفی بستگی دارد و برای مواد غذایی مختلف نیاز به بررسی موردی است.

اجاق های مایکروویو دارای صفحه های فلزی محافظ پشت بخش شیشه ای در هستند که از خروج امواج از محفظه مایکروفر جلوگیری می کنند، بنابراین احتمال آسیب در شرایط عادی وجود ندارد. هرگز صورت خود را به پنجره نچسبانید و فاصله سر خود را از مایکروفر یا سولاردام دور نگه دارید، حداقل باید ۳۰ سانتی متر از دستگاه مایکروفر فاصله داشته باشید.
امواج مایکروویو (ریز موج ها) در فاصه های کم تاثیر بالایی دارند ولی با دور شدن از آن ها در امان هستید. اما خاصیت این امواج سرعت گرم کردن آن هاست. یعنی سرعت سوختگی در اثر آن ها بالاست و فرصت کمی برای واکنش باقی می ماند.
همچنین از سالم بودن اجاق مایکروویو خود اطمینان حاصل کنید. اگر قدیمی یا شکسته است یا در محفظه به درستی بسته نمی شود قبل از تعمیر کردن از آن استفاده نکنید.
قبل از استفاده از سولاردام و مایکروفر حتما قسمت نکات ایمنی و استانداردهای آن را مطالعه فرمایید.
از ظرف های ملامینی، پلاستیکی و فلزی آلومینیومی برای گرم کردن غذا استفاده نکنید. بسیاری از پلاستیک ها حاوی ترکیبات مضری مانند BPA هستند که با گرم شدن می توانند وارد غذا شوند و باعث ایجاد بیماری های مختلف از جمله سرطان، اختلالات تیروئید و چاقی مفرط شوند.
حتما توصیه های مربوط به گرم کردن مایعات در مایکروفر و یا سولاردام را مورد توجه قرار دهید تا از خطرات احتمالی فوران ناگهانی آب و نوشیدنی های داغ دیگر در اثر دمای بیش از حد، جلوگیری کنید. اگر از اجاق های مایکروویو برای جوشاندن و گرم کردن مایعات استفاده می کنید بهتر است نکات مربوط به دما و مدت زمان حرارت دهی برای مایعات مختلف را بدانید. هنگامی که مایعات بیش از دمای جوش خود حرارت ببینند، در لحظه وارد شدن کوچک ترین شوک(مثل یک تکان یا ضربه کوچک و یا وارد کردن قاشق چایی خوری) شروع به جوشش و فوران شدید می کنند.
هنگام استفاده از مایکروفر، وقفه ایجاد کنید و غذا را کاملا هم بزنید تا میکروارگانیسم های به درستی از بین بروند.

در آخر میتوان گفت که عده ای معتقدند نقش رسانه ها در سرکوب یا منتشر کردن اطلاعات مختلف را نمیتوان نادیده گرفت. مانند ادعا هایی که زمانی درمورد خطرات امواج مخابراتی و تلفن همراه منتشر شد و توسط بسیاری از دانشمندان مختلف تائید یا رد شد و پس از مدتی در بایکوت خبری قرار گرفت. با اینکه بسیاری از تصورات مردم راجع به امواج مایکروفر غلط است (از جمله رادیو اکتیو شدن غذا در اثر پخت در مایکروفر)؛ و بسیاری از صدمات گزارش شده مربوط به موارد بی احتیاطی و رفتار های غیر اصولی است؛ برای اثبات بی خطر بودن امواج مایکروویو نیاز به تحقیقات بیشتری است.

با این حال شما میتوانید از روش های جایگزین برای استفاده از مایکروویو استفاده کنید که سال ها مورد استفاده قرار گرفته اند و بی خطر بودن آنها مشخص است. برای مثال روش های سنتی مثل استفاده از قابلمه در دار و اضافه کردن کمی آب و گرم کردن غذا روش های مناسبی هستند.
برای نیمه پز کردن سبزیجات و گوشت ها از گریل و ماهیتابه نیز میتوان استفاده کرد.
برای دوباره گرم کردن پیتزا و اسنک، فر های معمولی بهترین گزینه هستند.
و در نهایت با توجه به خطرات ذکر شده درمورد گرم کردن مایعات با مایکروفر، بهتر است برای گرم کردن مایعات آن ها را در ظروف مناسب روی شعله گاز قرار دهی